− جىل ورتاسىنداعى جارقىن تۇيىندەرگە شولۋ ③
انار بۇلت \ شينجياڭ گازەتىنىڭ ءتىلشىسى ليۋ دۇڭلاي
جاز ورتاسى، اقشا بۇلتتار كۇنلۇن تاۋىن اسىپ بارادى، تاس جولدار بەينە جاقۇت بەلدەۋدەي قاشقاردان يرەلەڭدەي تاشقورعان تاجىك اۆتونوميالى اۋدانىنا سوزىلىپ، جول بويىنداعى نەشە ءجۇز كيلومەتر كوركەم كورىنىستى جالعاپ جاتىر؛ تيانشاننىڭ ەكى قاپتالىنداعى قار - مۇزدىقتاردان ەرىگەن سۋلار قۇزار شىڭداردان قۇلاي اعىپ، قالىڭ ورماندى سىڭعىر ۇنىمەن تەربەپ، سوڭىندا اقجال وزەنگە اينالىپ، تىرشىلىك وتى مازداعان قالانى، كەڭ - بايتاق اتىزدى نارلەندىرۋدە. بيىل جىل باسىنان بەرى شينجياڭ ەكولوگيالىق وركەنيەت قۇرىلىسىن ۇزدىكسىز كۇشەيتىپ، ەكولوگيانى قورعاۋدىڭ قىزىل سىزىعىن قاتاڭ ساقتاپ، تۇنىق سۋ، جاسىل تاۋ − باعالى بايلىق ۇستانىمىن بەرىك ورناتتى، بۇل − وسى القاپتا تۇنىق سۋ، اشىق اسپاننىڭ كۇللى تىرشىلىكتى جايناتۋى ءۇشىن ەدى.
جاراتىلىستىق مەكەندى شىن ىقىلاسپەن قورعادى
تال ءتۇس، قارامايلىنىڭ بايتاق دالاسى كۇن شۇعىلاسىنا شومىلىپ تۇر، ويلى - قىرلى تاۋ - توبەشىكتەر ورقاشتانىپ جاتىر، الىستان كەيدە بۇرق ەتىپ شاڭ شىعارىپ، قۇلاندار ويناق سالىپ ءجۇر. ”قورىق ورتاسىنىڭ ۇزدىكسىز جاقسارۋىنا ىلەسە، قۇلان ءۇيىرىنىڭ سانى بىرتىندەپ قالپىنا كەلىپ، قارامايلىنىڭ تىرشىلىك تىنىسى بارعان سايىن تولىسا باستادى“، - دەدى جۇڭگو عىلىم اكادەمياسى شينجياڭ ەكولوگيا جانە جاعراپيا زەرتتەۋ ورنىنىڭ اعا زەرتتەۋشىسى ياڭ ۋيكاڭ.
بيىل 4 - ايدا مەملەكەتتىك باقشا ىستەرىن باسقارۋ مەكەمەسى قارامايلى مەملەكەت باقشاسىن قۇرۋ قىزمەتىن ورىستەتۋگە بۇرىشتاما جازىپ قوسىلدى. ونىڭ الدىندا قارامايلى تۇياقتى جابايى حايۋاناتتار جاراتىلىستىق قورىعىنىڭ جەر اۋدانى قۇرىلعان باستاپقى كەزىندەگى 14856.48 شارشى كيلومەترگە جەتىپ، بارلىق كەن اشۋ قيمىلدارى تۇگەلدەي دوعارىلىپ، 15717 مۋ جەر قۇرىلىمى مەن وسىمدىك جامىلعىسى قالپىنا كەلتىرىلدى. قۇلان، قاراقۇيرىق سياقتى قۋاڭ دالادا تىرشىلىك ەتەتىن تۇياقتى جابايى حايۋاناتتاردىڭ مەكەنى قايتادان تىنىشتىققا شومىپ، قورىقتىڭ تىرشىلىك تىنىسى قايتا جالىندادى.
”جاراتىلىستىق قورىق العاش قۇرىلعان كەزدە نەبارى 385 قۇلان بار بولاتىن، ەكولوگيانى قالپىنا كەلتىرۋ قىزمەتىنىڭ اياقتاۋىمەن، قازىر ۇيىردەگى قۇلان 3200 اينالاسىنا جەتىپ، كورنەكتى ارتۋ جاعدايى جارىققا شىقتى“، - دەدى ياڭ ۋيكاڭ. بۇل جەردە كۇيى جاقسى تەك قۇلان عانا ەمەس، ونداعى پرجەۆالسكي جىلقىسىن تابيعاتقا قويا بەرۋ سىناعىندا دا ىزدەنىس سيپاتتى تابىسقا قول جەتتى، ول ەلىمىزدىڭ تۇقىمى قۇرۋعا اينالعان حايۋانات ءتۇرىن قايتادان ەنگىزۋدىڭ تابىستى ۇلگىسىنە اينالىپ، ەلىمىزدىڭ وزگە حايۋانات ءتۇرىن قايتادان ەنگىزۋ قىزمەتىندە تاجىريبە الۋ جانە ۇلگى كورسەتۋ رولىن اتقاردى.
تيانشاننىڭ ەندى ءبىر قاپتالىندا جۇڭگوداعى ەڭ ۇلكەن ىشكى قۇرلىقتىق تۇششى كول − باعراش كولىنىڭ سۋ ايدىنى كەڭەيدى، 2018 - جىلدان 2021 - جىلعا دەيىن، شينجياڭ باعراش كولىنە ۇزدىكسىز 592 ميلليون تەكشەمەتر ەكولوگيالىق سۋ جەتكىزىپ، ەكولوگيالىق سۋ جەتكىزۋ مەن ەكولوگيالىق سۋ تولىقتاۋ مىندەتىن جوسپاردان اسىرا ورىنداپ، سۋ قورشاعان ورتاسىنىڭ ساپاسى ۇزدىكسىز جاقساردى. بيىل شينجياڭنىڭ سۋ بايلىعىن عىلمي ءبىر تۇتاس رەتتەۋدىڭ اناعۇرلىم كۇشەيۋىنە ساي، باعراش كولى جانە تارىم وزەنى تۇتاس اعارىنا ەكولوگيالىق سۋ جەتكىزۋ توتەنشە ءدال بولدى. سۋدى نەگىز ەتە وتىرىپ، تۇتاس شينجياڭنىڭ جەر - جەرى ىقتاسىن ورمان جۇيە قۇرىلىسىن، توپىراقتىڭ شايىلۋى جانە قۇمايتتانعان جەردى تىزگىندەۋدى ۇزدىكسىز ىلگەرىلەتىپ، ەكولوگيالىق ورتانى جونگە سالۋدىڭ ونىمدىلىگى ۇزدىكسىز بەكەمدەلدى.
جاڭا دامۋ ۇستانىمىن باتىل دايەكتىلەندىردى
اقسۋ ايماعىندا كوكيار ميلليون مۋلىق ورمانى جايقالا ءوسۋ مەزگىلىنە ءوتتى. 30 نەشە جىل ۋاقىتتا جونگە سالۋ بارىسى مەن اتقارۋ تاسىلىنە جالىقپاي ىزدەنىس جاساۋ ارقىلى بۋىن - بۋىن ادامداردىڭ تاباندىلىق كورسەتۋىندە، كوكيار قۋاڭ دالاسىن جاسىلداندىرۋ ينجەنەرياسى ”جاسىلداندىرۋ مەن بايۋ تەڭ كوركەيگەن“ كەرەمەتتى جاراتتى.
”پارتيا 18 - قۇرىلتايىنان بەرى، عىلمي ۇستانىمنىڭ جەتەكشىلىگىندە، ءبىزدىڭ سەنىمىمىز ءتىپتى دە نىعايدى. بيىل جىل باسىنان بەرى، ينجەنەريانى ءتىپتى دە بەلسەندى ىستەپ، اناعۇرلىم جان - جاقتى ەتىپ، تاۋ، سۋ، ورمان، اتىز، كول، جايلىم، قۇمدى جان - جاقتى جۇيەلى جونگە سالۋعا قاراي بۇرىلىس جاسادىق“، - دەدى اقسۋ ايماقتىق ورمان جانە جايلىم مەكەمەسىنىڭ اعا ينجەنەرى جاڭ جىجۇن.
7 - ايدا ”تۇنىق سۋ، جاسىل تاۋ − باعالى بايلىق“ امالياتتىق جاڭالىق اشۋ بازاسى قورعاس اۋدانىندا بار الاپ كۇلگىن تۇسكە ەنىپ، ساياحاتشىلاردىڭ اياعى ۇزىلمەدى. بۇل اراداعى ادامدار جەرگىلىكتى ورىننىڭ كۇن نۇرى بايلىعىنىڭ مول، جاڭبىردىڭ جەتكىلىكتى، كۇن - ءتۇن تەمپەراتۋرا پارقىنىڭ كورنەكتى بولۋى سياقتى وڭىرلىك ەرەكشەلىگىنە سۇيەنىپ، ”1 - كاسىپتى ساپالىلاندىرۋ، 2 - كاسىپكە جالعاۋ، 3 - كاسىپپەن ۇلاستىرۋ“ سىندى دامۋ ۇلگىسىنەن پايدالانىپ، ەگىمشىلىك، مانەرلەۋ، ساتۋ، ساياحات ءبىر تۇلعالاندىرىلعان لاۆاندا كاسىپ سالاسىن دامىتۋ بازاسىن قۇرىپ، ”ورتاسى تاماشا، كاسىپ سالاسى گۇلدەنگەن، اۋىلى كوركەم“ بولۋ جاعىنا بارىنشا كۇش جۇمساپ، جۇڭگوداعى كولەمى ەڭ ۇلكەن لاۆاندا ەگىنشىلىك رايونىن قۇرىپ، شينجياڭنىڭ جاڭا اۋىل - قىستاقتارىنىڭ جاسىل دامۋىنداعى جاڭا ۇلگىنى ءساتتى تۇلعالادى. بيىل كۇلگىن رەڭ ءتىپتى دە كەڭ اۋماققا قاراي ”جايىلىپ“، عىلمي باسقارۋعا سۇيەنىپ، ىلەنىڭ لاۆاندا كاسىپ سالاسى دۋماندى ساياحات كاسىبىمەن اناعۇرلىم ۇشتاسىپ، ىقپال جاساۋ، جەتەكتەۋ ونىمدىلىگى بارعان سايىن كۇشەيدى.
شينجياڭ كومىر قىشقىل گازىنىڭ شىعارىلۋىن ەڭ جوعارى ماننەن اسىرماۋ، كومىر قىشقىل گازىن بەيتاراپتاندىرۋ قىزمەتىن بەلسەندى ىلگەرىلەتتى. تاياۋدا بۇكىل ەلدەگى تۇڭعىش توپتاعى كومىر قىشقىل گازىن شىعارۋ ۇقىعى ساۋدا بازارىنا ەنگەن 77 ەلەكتر تاراتۋ كاسىپ سالاسىنداعى ءتۇيىندى شىعارۋ كاسىپورنى ۋادەنى ورىنداۋ ءبىرىنشى پەريوتىنداعى ۇلەسىن تولىق تاپسىرۋدى ءساتتى ورىندادى. قاجىماي قۇلشىنىس جاساۋدىڭ ارقاسىندا، شينجياڭنىڭ ءوندىرىس جالپى ءونىم قۇنى بىرلىگىندەگى كومىر قىشقىل گازىنىڭ شىعارىلۋى ۇزدىكسىز تومەندەدى.
جەل گەنەراتورى بايتاق دالاعا شەپ قۇرىپ، فوتوۆولت جازىققا ورنالاستى. تازا ەنەرگيانى دامىتۋدىڭ ايرىقشا كومەسكى كۇشىنە يە شينجياڭ جاڭا دامۋ ۇستانىمى ارقىلى ەنەرگيا كاسىپ سالاسىنىڭ تيبىن جاڭالاپ دارەجەسىن ءوسىرۋدى ۇزدىكسىز ىلگەرىلەتتى. 2021 - جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن، تۇتاس رايونداعى تازا ەنەرگيا گەنەراتورلار تىزبەگىنىڭ سيىمدىلىعى 47 ميلليون 120 مىڭ كيلوۆاتقا جەتىپ، بۇكىل مەملەكەتتىڭ الدىڭعى قاتارىنا ءوتىپ، جەل ەلەكترىنەن پايدالانۋ سالىستىرماسى، فوتوۆولتتان پايدالانۋ سالىستىرماسى جەكە - جەكە ％92.7كە، ％98.3كە جەتتى. سونىمەن بىرگە شينجياڭ ونەركاسىپتى جاسىل دامىتۋ ارناۋلى ارەكەتىن بارىنشا ىلگەرىلەتىپ، اۆتونوميالى رايون دارەجەلى نەمەسە ودان جوعارى جاسىل زاۆودتان 135تى، جاسىل باقشا رايونىنان 9دى جەتىلدىرىپ، مەملەكەت دارەجەلى جاسىل كەن تاۋىنان 67سىن سالدى.
لاستانۋدان ساقتانۋ جانە ونى جونگە سالۋدان قامال الۋدى بار كۇشپەن ىلگەرىلەتتى
بۇگىنگى كۇندە، كوگىلدىر اشىق اسپان ءتىپتى دە كوپ ادامنىڭ شينجياڭعا دەگەن ەستەمەسىنە اينالدى. ءدال وسى ساتتە، مايتاۋ - كۇشار تاس جولىندا ءوز كولىگىمەن، ۆەلوسيپەدپەن جۇرگەندەردىڭ اياعى ۇزىلمەدى، تاۋ ساعاسىنان سولتۇستىك شينجياڭنىڭ بايتاق دالاسىنا كوز جىبەرسەڭىز، اسپان كوگىلجىم تارتىپ، جاسىل القاپتان ومىرشەڭدىك كۇش اڭعارىلادى. ”الدىعا قاراساڭىز، يرەلەڭدەگەن جالاما شىڭداردى، ارتىڭىزعا قايىرىلىپ قاراساڭىز، كەڭ - بايتاق ايبىندى كورىنىستى كورەسىز، شينجياڭ، شىنىندا، كورىكتى ەكەن“! - دەدى جياڭشيدەن ءوز اۆتوكولىگىمەن كەلگەن چىن جۇن.
بۇل ناتيجە وڭاي - وسپاق قولعا كەلمەدى، بيىل جىل باسىنان بەرى، شينجياڭ ”ءۇرىمجى − سانجى − شىحىزى“، ”كۇيتۇن − مايتاۋ − شيحۋ“ سياقتى ءتۇيىندى وڭىرلەردى نەگىزگى شايقاس مايدانى ەتىپ، بيڭتۋان مەن جەرگىلىكتى ورىن بىرلەسىپ ساقتانۋدى، بىرلەسىپ تىزگىندەۋدى جانە اۋىر لاستانعان اۋا رايىنا توتەپ بەرۋدى كۇشەيتىپ، كوكتەمدە شاڭدى تىزگىندەۋ، جازدا لاستانۋدى بوگەۋ، كۇزدە جاراقسىز زاتتاردى جونگە سالۋ، قىستا تۇمشانى جونگە سالۋ سىندى ”ءتورت ماۋسىم قامال الۋ“ ارەكەتىن اتقاردى. تۇتاس رايوندا اۋا ساپاسى جاقسى كۇن سانى جوعارىلاۋ جاعدايىن كورسەتتى؛ تۇتاس رايوندا اۋىر لاستانعان كۇن سانى بىرتىندەپ تومەندەۋ جاعدايى كورىندى. وڭتۇستىك شينجياڭدا ”كومىردى ەلەكترگە وزگەرتۋ“ ينجەنەرياسى ورنىقتى ىلگەرىلەتىلىپ، جالپى 892 مىڭ وتباسى تازا ەنەرگيا پايدالانىپ، جىلىنا ءبىر ميلليون 190 مىڭ توننا ولشەمدى كومىردى ۇنەمدەۋمەن، 2 ميلليون 980 مىڭ توننا كومىر قىشقىل گازىن از شىعارۋمەن بارابار بولدى.
التاي قالاسى قىزىلتاس قالاشىعىنىڭ وڭتۇستىگىنەن 9 كيلومەتر كەلەتىن جەردەگى قالانىڭ لاس سۋىن ءبىر جايلى ەتۋ ارالىق سۋ قامباسى جاسىلداندىرۋ باقشاسىندا ارالىق سۋمەن سۋارىلعان ءتۇرلى اعاشتار جايقالىپ تۇر. قازىرگە دەيىن رايونىمىز قالا - قالاشىق لاس سۋىن ءبىر جايلى ەتۋ زاۆودىنان 111ىن سالىپ ىسكە قوستى، مۇنىڭ ىشىندە 1 - دارەجەلى A ىعىستىرۋ ولشەمىندەگى قالا - قالاشىق لاس سۋىن ءبىر جايلى ەتۋ قۇرىلعىسىنان 95ى بار بولىپ، بارلىق قالا، اۋدان قالاسى لاس سۋىن ءبىر جايلى ەتۋمەن تولىق قامتۋدى جۇزەگە اسىردى. تۇتاس رايوننىڭ قالا - قالاشىق لاس سۋىن ءبىر جايلى ەتۋ قۇرىلعىلارى قۇرىلىسى ساننان ساپاعا جانە ”ءبىر جايلى ەتۋدەن“ ”قايتالاي پايدالانۋعا“ قاراي بۇرىلىس جاساۋدى جۇزەگە اسىردى.
بايتاق جەردى قورعاۋ ءوزى مەن ۇرپاعىن قورعاعاندىق، ەگىس اتىزى مەن قىستاقتار بارعان سايىن تازاردى. 7 - ايداعى موڭعۇلكۇرە قىشى گۇلى كوكجيەككە دەيىن تۇتاسىپ، التىن رەڭدى الىپ كىلەمدەي كوك اسپان، اقشا بۇلت استىندا كوركەم كۇيگە ەنىپ، ساياحاتشىلار قۇماردان شىعىپ، شارۋالار مول ءونىمدى قۋانا كۇتۋدە. موڭعۇلكۇرە عانا ەمەس، ەگىس دارىلەرىن، حيميالىق تىڭايتقىش مولشەرىن عىلمي تەڭشەۋ، قاتاڭ مەڭگەرۋ تۇتاس شينجياڭنىڭ ورتاق تانىمىنا اينالۋدا.
قازىرگە دەيىن تۇتاس رايوندا لاستانعان ەگىستىك جەردەن حاۋىپسىز پايدالانۋ مولشەرى ％98تەن جوعارى بولدى، لاستانعان جەردەن حاۋىپسىز پايدالانۋ مولشەرى ％100كە جەتتى. اۋىل - قىستاق قونىستانۋ ورتاسىن رەتتەۋ - جونگە سالۋ ارەكەتىن ۇزدىكسىز ىلگەرىلەتۋگە ىلەسە، تۇتاس رايونداعى اۋىل - قىستاق تۇرمىستىق قوقىر - قوقسىقتارىن جيناۋ، تاسىمالداۋ جانە ءبىر جايلى ەتۋ جۇيەسىمەن اكىمشىلىك قىستاقتى قامتۋ سالىستىرماسى ％90تەن جوعارى بولدى، كولەمدەنگەن باعىمشىلىق الاڭىندا كوڭ لاستانۋىن ءبىر جايلى ەتۋ قۇرىلعىسىن ورناتۋ سالىستىرماسى ％99كە جەتتى.
”جارالانعان“ جەر قايتادان قالپىنا كەلۋدە، تازا جەر دە ۇزدىكسىز لاستانۋدان بويىن اۋلاققا سالا باستادى. 2018 - جىلدان بەرى شينجياڭ ءبىر توپ تاريحتان قالعان قاتەرلى، جاراقسىز زاتتار مەن قاتتى جاراقسىز زاتتاردى جۇيەلى ءبىر جاقتى ەتۋدى ورىندادى. قازىرگە دەيىن رايونىمىزدا قالا - قالاشىق تۇرمىستىق قوقىر - قوقسىقتاردى كومىپ ءبىر جايلى ەتۋ الاڭى سالىنىپ قولدانىسقا بەرىلىپ، بارلىق قالالاردى جانە اۋدان قالاشىقتارىن قامتىدى. وتانىمىزدىڭ باتىس بولىگىندە ەكولوگياسى، ءوندىرىسى، تۇرمىسى جاراسىمدى دامىعان شينجياڭ جاندى دا جالىندى ومىرشەڭدىك كۇشىن ايگىلەۋدە.